Bilimsel adı Oncorhyncus mykiss olan Gökkuşağı alabalıkları Salmonidae familyasında olup barajlarda, göllerde, denizlerde istenilen boy ve kilolarda yetiştirilebilmektedir. Bu balıklar anadrom balıklardır, yani göçmenlerdir. Tatlısuda doğup hayatının birçoğunu denizlerde geçirmektedirler. Üreme dönemlerinde ise yine tatlısuya dönerler. Tarım ve Orman Bakanlığı, Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü, su ürünleri üretici birliklerinin talepleri doğrultusunda 2018 yılında başlatılan bir proje ile Türkiye’de üretilen ve ihracatı yapılan bu türlerinin ticari isimlerinin “Türk Somonu” olarak adlandırılmasına karar verilmiştir.
Ülkemizdeki denizlerimizden Karadeniz’imiz bu balıkların yaşam döngüsü için iyi bir ortamdır. Tatlısuda 400-500 gr ağırlığına gelen alabalıklar deniz ortamında kafeslere alınırlar. Burada büyüme ve gelişmeye devam ederler. Tatlısudan deniz suyuna geçiş sırasında vücutlarında çeşitli değişiklikler meydana gelmektedir. Görünümlerinin yanı sıra lezzetleri de olumlu olarak etkilenmektedir.
TUIK verilerine göre 2010 yılında 7.079 ton Karadeniz somonu üretilirken 2020 yılında 18.182 ton Karadeniz somonu üretilmiştir. Yurtdışından talepler doğrultusunda bu miktarların artacağı ön görülmektedir. 2021 yılı itibarı ile 75 il’de 1664 adet tesiste Türk Somonu yetiştiriciliği yapılmaktadır (TOB, 2021). Bu tesisler deniz ve iç sularda, göllerde ve baraj göllerinde dağılım göstermektedir. Yetiştiriciliği yapılan alabalıkların yaklaşık 36.100 tonu ihracat yolu ile diğer miktarı ise iç piyasada tüketime sunulmaktadır.
Covid-19 salgınının başladığı dönemde “Türk somonu” ve alabalık üretimi yapan işletmelerin hasat döneminde ihracatın durma noktasına gelmesi sebebiyle Tarım ve Orman Bakanlığı kamusal farkındalık oluşturmak için büyük market zincirlerinin de dahil olduğu kampanyalar düzenlenmiştir. Bununla birlikte “Türk somunu” etiketli taze balıklar tezgâhlarda ve dondurulmuş, paketlenmiş ürünler olarak raflarda uygun fiyatlarla tüketiciye sunulmuştur. Dış ticarete bağlı tedarik zincirlerinde yaşanan olumsuz gelişmeler, ithal edilen Atlantik somonu yerine daha uygun fiyatlı ve lezzet olarak benzer olan Türk somonuna iç piyasada önemli bir yer kazandırdığı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tabloya göre Türk somonunun protein değerinin daha yüksek olduğu ve fiyatının daha uygun olduğu görülmektedir.
Türk Somonun Yararları
Toplumun balık tüketimi konusunda bilinçlendirilmesinde, hem reklam faaliyetleri hem de yetiştiricilik önemli bir yere sahiptir. Orta Karadeniz Bölgesi’nde bulunan işletmeler kaliteli ve sağlıklı balık üretiminde kendilerini geliştirmiş ve dünya pazarında söz sahibi olmuşlardır. Atlantik somonu; besin değeri ve yüksek omega-3 yağ asitleri içermesine rağmen son yıllarda Türkiye'de su ürünleri yetiştiriciliğinin gelişmesiyle birlikte bölgede yetiştiriciliği önemli ölçüde artan Türk somonu, Atlantik somonunun besin kompozisyon değerlerine ulaşmıştır.
Omega-3 yağ asitleri, sağlıklı yağlar grubunda yer almaktadır ve vücudumuz bu yağları kendi üretemediği için mutlaka dışarıdan alınması gerekmektedir. Esansiyel yağ asitleri (vücutta sentezlenemeyen, dışardan alınması gereken) olarak bilinen bu grup içerisindeki çoklu doymamış yağ asitlerinin en önemlileri olan EPA ve DHA (omega-3 yağ asitleri) su ürünlerinde yeterli ve dengeli miktarda bulunmaktadır. EPA ve DHA’nın bağışıklık sistemimizi güçlendirdiği, kalp damar rahatsızlıklarında etkili olduğu, ciltte ve eklemlerde fonksiyonel görev yaptığı, çocuklarda beyin ve zekâ gelişimi güçlendirdiği, kolestrolü düşürmede etkili olduğu, depresyon, alzheimer, diyabet, astım, alerji gibi rahatsızlıklarda olumlu sonuçlar verdiği ve hatta kansere karşı koruyucu etki yaptığı bilinmektedir.
“Balık sağlıktır” anlayışı, günümüzde önemli bir yer tutmakta, haftada en az iki öğün balık tüketilmesi gerektiği tavsiye edilmekte ve Dünya Sağlık Örgütüne göre (WHO), günlük 250-300 mg EPA+DHA alımının faydalı olacağı belirtilirken, Amerikan Kalp Birliğine (AHA) göre ise haftada 340 g balık tüketmek gerektiği ifade edilmektedir.
"Türk Somonu" olarak adlandırılan ve Orta Karadeniz bölgesinde yetiştirilen Gökkuşağı Alabalığı'nın, Atlantik Somonuna göre, insan sağlığı için önemli olan toplam doymamış yağ asitleri, toplam omega-3 ve DHA miktarı açısından daha iyi bir değere sahip olduğu belirlenmiştir. Çevresel şartlar, mevsim, beslenme rejimi, cinsiyet, boy ve ağırlık gibi etkenlerin farklı olması, aynı balık türünde bile farklı sonuçlar gözlemlenmesine neden olabilir. Farklı etkiler olsa da her iki balık türünün de yüksek besleyici değere sahip, değerli balıklar olduğu bir kez daha görülmüştür.
Sonuç olarak; yerli bir üretim olan Türk somonu desteklenmesi yakın gelecekte ülkemizin dünya pazarında söz sahibi olan ülkeler arasında yer almasını sağlayacaktır. Türk somonu şimdiden, hem et kalitesi hem de uygun fiyatı yönünden Atlantik somonuna alternatif oluşturmuştur. Alabalığın, yüksek besleyici değere sahip olmasının yanında güvenilir ve sağlıklı olması da bir o kadar değerlidir. Son yıllarda değişiklikler olsa da, uzun yıllar ihraç ettiğimiz tek et ürünün balık olduğu unutulmamalıdır. Karadeniz’de yetiştirilen büyük Türk Somonu su ürünleri mevzuatına göre en uygun şartlarda yetiştirilmekte ve güvenle Avrupa ülkelerine, Çin’e, Rusya’ya hatta Japonya’ya ihracatı yapılmaktadır.
Türk Somonu Yetiştiriciliği
Sağdıçlar Balıkçılık olarak Gümüşhane’de alabalık, Artvin’de ise yıllık 5000 ton kapasiteli Karadeniz somonu üretim kafeslerimiz bulunmaktadır. Genelde Ekim- Kasım gibi Karadeniz’e alınan alabalıklar suyun sıcaklığına bağlı olarak Nisan ortalarından itibaren hasata alınırlar. Hasata alınan balıklar Trabzon’daki balık işleme fabrikasına buz dolu tanklarla ulaştırılarak boylama, kan akıtma, iç alma ve yıkama işlemlerinden geçirilerek şoklanır, glazing tanklarında glazelenip paketleme alanında paketlenmektedir.
Somonlarımızın hasat işlemi tamamlandıktan sonra Trabzon Akcaabat'da bulunan işleme fabrikamızda işlenen Türk Somonlarımız en taze ve kaliteli şekilde depolanmakta ve müşteri talebine göre soğuk zincir muhafaza edilerek yurt içi ve yurt dışı müşterilerimize ulaştırılmaktadır.
(*) Makalenin hazırlandığı 2021 Ekim ayı tibariyle geçerli fiyatlar
Kaynaklar:
1. Can Ağırbaş, N., Sarıçam, S., “ESKİŞEHİR İLİ KENT MERKEZİNDE YAŞAYANLARIN İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KONUSUNDA YEREL YÖNETİMLERCE YAPILAN UYGULAMALARLA İLGİLİ FARKINDALIKLARI, Türk Somonunda İsim Karmaşası, Özal, E., 3. Uluslararası Tarım ve Gıda Etiği Kongresi, Ekim 2021.
2. Keskin, İ., Köstekli, B., Emin Erdem, M. “Orta Karadeniz Bölgesinde Satılan Türk Somonu ile Atlantik Somonunun Besin İçeriği ve Yağ Asidi Kompozisyonu Yönünden Karşılaştırılması”, Sinop Akademik Et ve Süt Kurumu Dergisi, (3), 18-25, 2022.